Historia
Ehiztariek eta biltzaileek gure bailarako ibilbideak egiten zituzten duela 30.000 urte. Aberastasun horrek, gure lurretakoa, finkapenak bultzatu zituen historiaurrean, eta mugaren alde bateko eta besteko konkistatzaileak erakarri zituen Erdi Aroko etengabeko guduetan.
Karlomagnotik hasi eta Nafarroako monarkiaren lehen mailara, Iñigo Aristara, pertsonaia ezagunek zeharkatu dituzte gure oihanak, eta bide horietan utzi dute beren aztarna historikoa.
Historiaurrea eta Antzinaroa
Duela 30.000 urte baino gehiago, eta glaziarren arora arte (K.a. 8.000), ehiztariek eta biltzaileek Pirinioetan eta Erroibarko lurraldean zehar egiten zituzten ibilbideak. Gero, K.a. 8.000 eta 3.000 artean, litekeena da asentamenduak egonkorragoak izatea. Horren erakusgarri dira Erroko eta Ardaizko haitzuloetan aurkitutako gorpuzkiak. Hortik sortzen da, Kristoren aurreko hirugarren milurtekotik aurrera, Neolitoan jada, Pirinioetako herria (Iberiar aurrekoa) bezala ezagutzen dena, ziur aski euskal herriaren aitzinekoa.
Biztanle haiek artzainak ziren, eta gure mendietan trikuharriak eta megalitoak egin zituzten. K. a. 1200. urte inguruan Pirinioetatik indoeuropar edo zelten aurreko herrien lehen migrazioak heldu ziren eta hil tumuluen inguruko harrespil ugari utzi zizkiguten, besteak beste, Sorogaingo iparraldean, Zanzet edo Sancet izenekoa.
Erromanizazioan (I. mendetik IV.era), Astorgatik Bordelerako bideak Ibañetako mendatea zeharkatzen zuen. Beraz, erromatarren bide garrantzitsu batek Erroibar ere zeharkatzen zuen, Lintzoaindik hurbil. Erromanizazioak ez zuen euskara ordeztu, jatorrizko hizkuntza, Mendebaldean kontserbatutako aurre indoeuropar hizkuntza bakarra. Garai honetako ekarpen garrantzitsuenen artean, behi- eta zaldi-aziendaren ustiapena nabarmentzen da, gaur egun arte iraun duelako.
Erdi Aroa
Erdi Aroa gudu eta konkista garaia izan zen. Pirinioetako zati hau, ziurrenik, germaniarrak eta bandaloak sartzeko atea izan zen II. mendean. VIII eta IX. mendeetan, arabiarrak eta frankoak bertakoekin lehian aritu ziren Iruñea eta bere lurraldea menperatzeko. Eta 732an, arabiarrek Erro eta Ibañetarako sarbidea aukeratu zuten Frantziarako konkistan.
Baina, zalantzarik gabe, gudu ospetsuenetako bat Orreagakoa izan zen (778ko abuztuaren 15a). Bertan, Zaragozako setiotik bueltan eta Ibañeta inguruan, Erroibarko jatorrizko jurisdikzioaren barruan, baskoiek Karlomagnoren tropak garaitu zituzten.
Erroibarko lurretatik beste errege franko ospetsu bat ere pasatu zen, Ludovico Pio, 812. urtean, Iruñerako bidean. Baina 824an, armada frankoak beste porrot bat jasan zuen Pirinioetako paraje berberetan, nafarrek eraginda, Iñigo Arista buru zutela. Geroztik, frantsesen aurrean independentzia eskubidea defendatzean, baskoiek buruzagi bat zuten, Nafarroako monarkiaren lehena: Iñigo Arista.
Aldi berean, kristautze garaia izan zen gure ibarretan.
Nafarroako toki irekiagoetan eta agerikoagoetan baino beranduago bada ere, kristautzea monasterioekin lotuta dago, eta prozesu motel baten emaitza izan zen
Historialari batzuek diote VIII. mendera arte ez dagoela hemen kristautasunak aurrera egin zuen berririk. Izan ere, 1.000. urtera arte ez ziren sortu Ibañeta eta Landako Santa Maria bezalako monasterioak (Mezkiritz eta Ureta artean), eliza txikien ondoan erromesentzako ostatuak zituztenak.
Santiagorako erromesaldiak, IX. mendean hasi zirenak, Europa osoari eragiten dion fenomeno sozio-erlijiosoa dira XI. mendean. Ordutik, Erroibarko erdiko bidea Donejakue Biderik handienaren zati bat da, Frantses Bidea deritzonaren zati bat, Frantziako erdialdeko eta ipar-mendebaldeko hiru bide ospetsutako erromesek bat egiten baitzuten bertan.
1019an, Antso Nagusiak jauregi bat eman zion Leireko monasterioari Erron, zenbait jabetzarekin batera. Eskualde horrek guztiak, XI. mendean eta XII. mendearen hasieran, Erroko konderria osatu zuen, Erroko Sancho Sanchezek XII. mendeko lehen urteetan konde titulua zuena. Foruen mendeak izan ziren, eta Nafarroako erregeekin batera hedatu eta sendotu ziren.
Foruak Nafarroako herriaren berezko arauak dira, eta, era berean, bere agintariekin legeak zituen, hasieran idatzi gabeak eta gero Nafarroako Foru Zaharrean islatuak. Jatorrian tokiko Foruak daude, eta Erroibarrak bere foruak izan zituen, Teobaldo I.a erregeak 1248an emanak. Bi mende geroago, 1408an, beste errege nafar batek, Karlos III.ak, Erroko bizkonderria sortu zuen.
Aro Modernoa eta Garaikidea
1512an haran hauetako biztanleak azkenak izan ziren Nafarroako erregea defendatzen Fernando Katolikoak Nafarroako Erresuma konkistatu zuenean. Hurrengo mendeetan epidemiek (izurria, tifusa) eta gerrek eragin berezia izan zuten ibarrean.
Aipagarria da Kinto mendia menderatzeko Nafarroa Behereko (Frantzia) biztanleekin izandako liskar luzea, baita frantziarren aurkako gerra ezberdinak ere (Konbentzioaren Gerra, frantziarra). Aipamen berezia merezi du 1794ko urriaren 16an 200 hildako eta 700 preso baino gehiago zelaian utzi zituen Bizkarreteko batailak.
Azkenik, XIX. mendeko Gerra Karlistek, bailara honen historian oso asaldatua izan den aldi bat osatzen dute.
Aldude edo Kinto mendia
Mendi honen historia liskar baten historia da, bi estatu eta hiru haranen arteko mugaren liskarra. Urte luzeetako gatazken ondoren, 1856an mugak mugatuta geratu ziren Mugen Itunaren bidez, eta akordio hori urtez urte berritzen joan zen.
Erabakitakoaren arabera, Baigorriko biztanleek (Nafarroa Beherea-Frantzia) betiko eta esklusiboki izango dute artzaintza-eskubidea Kintoaren iparraldeko isurialdean, Frantziako Gobernuak urteko errenta ordaindu ondoren. Gaur egun, errenta hori Baztango eta Erroibarko Udalek osatutako Kinto Mankomunitatearen bitartez kobratzen da.